Bạn đã bao giờ nhận thấy bản thân mua – bán một cổ phiếu vì mọi ngườ đều làm vậy chưa? Nếu có thì bạn không cô đơn đâu, bạn và rất nhiều người khác chỉ đang mắc phải một cái bẫy tâm lý mà thôi. Một trong những hiện tượng tâm lý phổ biến trong đầu tư tài chính là Herd behavior – hay còn gọi là hiệu ứng bầy đàn. Hôm nay hãy cùng FES Academy tìm hiểu về cả mặt lợi và hại của hiệu ứng này trong thị trường tài chính nhé.
Hành vi bầy đàn (Herd behavior)
Trong tâm lý học, hành vi bầy đàn (herd behavior) là hiện tượng con người có xu hướng làm theo hành động của số đông, ngay cả khi điều đó đi ngược lại suy nghĩ hoặc đánh giá cá nhân. Nói cách khác, thay vì tự đưa ra quyết định dựa trên lý trí, nhiều người thường tin rằng: “nếu nhiều người cùng làm một việc, thì điều đó là đúng”.
Trong thị trường tài chính, hành vi bầy đàn thể hiện rõ ở việc các nhà đầu tư mua – bán tài sản vì thấy những người khác đang làm vậy. Thay vì phân tích kỹ lưỡng giá trị thực, họ bị cuốn theo tâm lý đám đông, sợ bỏ lỡ cơ hội khi người khác đang “kiếm lời” hoặc sợ thua lỗ khi thấy nhiều người bán tháo. Kết quả có thể đẩy giá tài sản tăng hoặc giảm nhanh chóng, vượt xa giá trị thực tế.
Một ví dụ nổi bật trong lịch sử là “cơn sốt hoa tulip” ở Hà Lan thế kỷ 17. Khi hoa tulip trở thành biểu tượng của sự sang trọng, người dân đổ xô mua bán củ hoa với kỳ vọng giá sẽ tiếp tục tăng. Có thời điểm, giá một củ tulip ngang bằng cả một ngôi nhà. Tuy nhiên, khi thị trường đạt đến ngưỡng không thể duy trì, niềm tin lung lay, đám đông chuyển sang bán tháo, khiến giá sụp đổ chỉ trong thời gian ngắn và nhiều người rơi vào cảnh trắng tay.
Lợi ích của Herd behavior trong đầu tư
Mặc dù hành vi bầy đàn thường gắn liền với bong bóng và rủi ro, nó vẫn mang lại một số lợi ích nhất định trong thị trường tài chính:
Tạo ra tính thanh khoản cho thị trường
Khi nhiều nhà đầu tư cùng tham gia mua bán một loại tài sản, khối lượng giao dịch tăng mạnh, giúp thị trường trở nên sôi động và dễ dàng khớp lệnh. Nhà đầu tư có thể nhanh chóng mua hoặc bán mà không bị “kẹt” vốn quá lâu. Tuy nhiên, các nhà đầu tư cần lưu ý rằn, “tài sản có tính thanh khoản cao” không đồng nghĩa với “tài sản an toàn”, vậy nên vẫn cần lưu ý cẩn thận khi đưa ra quyết định giao dịch.
Phản ánh nhanh kỳ vọng chung của thị trường
Đám đông thường phản ứng nhạy với tin tức hoặc sự kiện kinh tế. Chính điều này giúp giá tài sản phản ánh kỳ vọng của số đông một cách tức thời. Nhà đầu tư có thể quan sát dòng chảy này để nắm bắt tâm lý thị trường tại một thời điểm.
Đối với những nhà đầu tư mới hoặc nhỏ lẻ, việc quan sát các “làn sóng” thị trường như vậy cũng là cơ hội để học hỏi cách thị trường vận động. Ngoài ra, hiệu ứng này đôi khi còn mang lại cho họ cảm giác an toàn hơn trong giai đoạn chưa có nhiều kinh nghiệm phân tích độc lập.
Rủi ro của Herd behavior trong đầu tư
Phóng đại biến động thị trường
Trong một thị trường lý tưởng, giá tài sản sẽ dao động quanh giá trị thực dựa trên cung – cầu và thông tin cơ bản. Tuy nhiên, khi tâm lý bầy đàn chi phối, chỉ một tin tức hay tín hiệu nhỏ cũng có thể thổi phồng phản ứng của nhà đầu tư. Chẳng hạn, một thông tin tích cực có thể khiến đám đông đổ xô mua vào, đẩy giá tăng cao hơn nhiều so với thực tế đáng có. Ngược lại, tin xấu có thể khiến giá lao dốc dữ dội dù ảnh hưởng thực chất chưa chắc quá nghiêm trọng. Điều này làm thị trường biến động mạnh, gây khó khăn cho cả nhà đầu tư cá nhân lẫn tổ chức trong việc dự đoán xu hướng và kiểm soát rủi ro.
Tạo bong bóng thị trường
Khi dòng tiền của đám đông liên tục đổ vào một loại tài sản, giá trị của nó dễ bị đẩy vượt xa nền tảng thực tế. Đây chính là nguồn gốc của các “bong bóng” đầu tư nổi tiếng trong lịch sử. Từ bong bóng hoa tulip ở Hà Lan thế kỷ 17, đến bong bóng dot-com cuối thập niên 1990, tất cả đều bắt nguồn từ tâm lý sợ bỏ lỡ cơ hội và chạy theo số đông. Bong bóng thường mang lại cảm giác hưng phấn ngắn hạn, nhưng một khi vỡ, hậu quả là sự sụp đổ dây chuyền, khiến nhiều người mất trắng và thị trường rơi vào khủng hoảng.
Gia tăng rủi ro cho nhà đầu tư mới
Những nhà đầu tư ít kinh nghiệm thường thiếu khả năng phân tích dữ liệu tài chính hay định giá doanh nghiệp. Thay vào đó, họ dễ bị dẫn dắt bởi tâm lý FOMO (Fear of Missing Out – sợ bỏ lỡ cơ hội). Khi thấy thị trường tăng nóng, họ lao vào mua mà không đánh giá rủi ro; đến khi giá quay đầu giảm, lại hoảng loạn bán tháo theo đám đông. Vòng xoáy này không chỉ gây thua lỗ cho bản thân họ mà còn làm thị trường thêm bất ổn. Về lâu dài, việc ra quyết định dựa trên cảm xúc thay vì phân tích sẽ làm giảm chất lượng đầu tư và kìm hãm khả năng tích lũy tài sản bền vững.
Làm sao để tránh Herd behavior trong đầu tư
Mỗi nhà đầu tư đều có xuất phát điểm, mục tiêu và giá trị cốt lõi riêng. Cách mỗi người tiếp nhận và xử lý thông tin cũng khác nhau. Chính sự đa dạng đó mới giúp thị trường vận hành minh bạch, phản ánh đúng giá trị thực của tài sản thay vì chỉ chạy theo xu hướng số đông. Vì vậy, để tránh rơi vào bẫy hành vi bầy đàn, nhà đầu tư cần xây dựng cho mình một phương pháp tiếp cận độc lập và có kỷ luật.
Học cách lọc thông tin
Thị trường tài chính luôn tràn ngập tin tức, trong đó có cả thông tin sai lệch hoặc thiếu chính xác. Nếu không biết chọn lọc, nhà đầu tư rất dễ ra quyết định vội vàng theo xu hướng đám đông. Vì vậy, điều quan trọng là học cách phân biệt nguồn tin đáng tin cậy, chỉ giữ lại những thông tin có căn cứ và phù hợp với chiến lược đầu tư của mình.
Rèn luyện tư duy phản biện và tính độc lập
Tâm lý làm theo số đông bắt nguồn từ việc thiếu phân tích và nghi ngờ chính bản thân. Để tránh điều này, nhà đầu tư nên tập đặt câu hỏi phản biện: “Thông tin này có cơ sở gì?”, “Quyết định này có phù hợp với mục tiêu của mình không?”. Tư duy độc lập không chỉ giúp đưa ra quyết định hợp lý hơn, mà còn rèn luyện khả năng đứng vững trước những biến động tâm lý của thị trường.
Tiếp nhận và rèn luyện tư duy đa chiều
Nếu chỉ đọc hoặc nghe theo một nguồn thông tin duy nhất, nhà đầu tư rất dễ rơi vào “buồng vọng âm” – nơi thông tin bị một chiều và củng cố lẫn nhau. Ngược lại, tiếp nhận quan điểm từ nhiều nguồn, kể cả ý kiến trái chiều, sẽ giúp nhà đầu tư có cái nhìn toàn diện hơn, mở rộng phân tích. Từ đó, giảm nguy cơ bị cuốn theo tâm lý chung và có thể đưa ra quyết định khách quan hơn.
Lời kết
Herd behavior có thể mang lại lợi ích, tuy nhiên, phần lớn các tác động rõ rệt đều theo hướng tiêu cực. Vậy nên, nhà đầu tư cần nhìn nhận về hiệu ứng này thật thận trọng để tránh rơi vào cái bẫy tâm lý đầu tư. FES hi vọng bài viết đã mang lại nhiều kiến thức bổ ích cho mọi người và chúc mọi người luôn thành công trên con đường đầu tư của mình.
Xem thêm các bài viết: Thông tin CFA, Tin tức thị trường, Tổng hợp công thức CFA, Đăng ký thi CFA, Thư viện đầu tư
